Intervju

U okviru programa Pisanje komedije na Helem Nejse Talent Akademiji u Sarajevu, imamo čast i privilegiju razgovarati s jednom od najhrabrijih, najprovokativnijih i najnagrađivanijih dramskih autorica današnjice — Tanjom Šljivar.

Rođena u Banjoj Luci, obrazovana u Beogradu i Gisenu, Tanja Šljivar je svojom dramom — izvedenim iz Ateljea 212 i Narodnog pozorišta u Beogradu, preko BNP Zenica, pa sve do Deutsches Theatera u Berlinu i Maxim Gorki Theatrea — pokazala da tekst može biti i precizan politički skalpel i poetična, subverzivna ispovijest. Dobitnica Sterijine nagrade, dvostruke nagrade „Miodrag Žalica“ te nagrade „Borislav Mihajlović Mihiz“, Tanja piše i scenarije, teorijske tekstove, kratke priče, libreta, kao i tekstove za vizualne umjetničke projekte. Njeno pedagoško i umjetničko iskustvo proteže se od Beograda i Beča, preko Graca i Berlina, sve do Prištine i Splita. Kao bivša direktorica drame Narodnog pozorišta u Beogradu i predavač na fakultetima u Beogradu, Beču i Banjoj Luci, Tanja kontinuirano pomjera granice između estetskog čina i društvenog angažmana. Dok s nestrpljenjem čekamo njen prvi roman koji će 2026. godine objaviti prestižni Suhrkamp Verlag iz Berlina, u Sarajevu ćemo zajedno istraživati gdje prestaje smijeh a počinje otpor.

Tvoje drame beskompromisno seciraju društvo — kako vidiš komediju kao oružje za razotkrivanje struktura moći i nacionalnih mitova na Balkanu?

-Komedija je apsolutno jedan od mojih omiljenih žanrova, kako na filmu i u serijama, tako i u pozorištu. A humor može biti i mehanizam preživljavanja, koji su, na primjer, i naše generacije tokom ratova devedesetih morale razviti još u ranom djetinjstvu. Smijeh može osloboditi mišiće lica napetosti, a u najboljem slučaju nas oslobađa i nervne i mentalne napetosti - dok je u razotkrivanju struktura moći i nacionalnih mitova, verovatno, nažalost, manje efikasan. Jer - još uvijek zbog mimova i viceva, ili pozorišnih predstava nisu zaustavljeni ratovi, niti je preraspodijeljeno bogastvo. Ipak kada se kroz komediju kaže neka činjenica, koja je za određenu privilegovanu ili recimo naoružanu osobu ili grupu neprijatna, to svakako izaziva nelagodu, a nadajmo se i određeno preispitivanje kod pripadnika istih grupa.

Koliko te iskustvo rada u institucijama poput Narodnog pozorišta u Beogradu oblikovalo u pogledu slobode izraza i izbora tema?

-Ovo je stvarno zanimljivo pitanje, na koje zapravo nemam odgovor. Jer - institucije istovremeno uništavaju i usisavaju pojedince, ali im i omogućavaju da rade u strukturisanom okruženju i u relativnoj finansijskoj stabilnosti. Ne znam da li institucije privlače ka sebi ili pak od sebe teraju pojedince i pojedinke poput mene. Ne znam da li rad u instituciji podstiče moju kreativnu slobodu ili me pak tera na neku dozu auto-cenzure, ali isto tako ne znam ni da li je dugi period u kom sam radila kao samostalna umetnica bio za moj izbor tema i slobodu izraza poticajniji nego sad ovaj institucionalni. U radu na fakultetu srećem se sa sličnim pitanjima. Biće zanimljivo pratiti, kada i ako roman koji sam o iskustvu rada u Narodnom pozorištu napisala, bude objavljen i na našem jeziku kako će se taj roman čitati - kao institucionalna kritika, kao autofikcija, kao konfrontacija ili pak kao empatično sagledavanje sistema i pojedinaca koji ga čine i čiji sam i sama deo bila.

U mnogim tvojim tekstovima, ženski glas ne samo da je prisutan, nego vodi čitavu priču. Kako vidiš poziciju žene dramaturškinje danas, i šta znači biti glasna i subverzivna u evropskom teatru?

-Teško je reći, jer pozicija žena je u svakom poslu, pa i u pozorištu i dalje neravnopravna. Ipak mislim da bijeli liberalni feminizam u Evropi pati od sopstvenih slepih mrlja. Jedna je odnos prema nasleđu Drugog svetskog rata i dvadesetovekovne levice, s problematičnim izjednačavanjem ,,dvaju totalitarizama’’ - komunizma i fašizma. Kod nas to ima i dozu zaboravljanja ili prećutkivanja činjenice da nam je AFŽ i pripadajuća mu partija, osvojio žensko oslobođenje, pravo na rad, na abortus, na vrtiće, staračke domove, i još mnogo toga. Druga slepa mrlja je Palestina. U ovom političkom trenutku obe te slepe mrlje nisu specifične za mainstream ženski pokret, nego su deo širih evropskih liberalnih, a neko bi rekao i ratno-huškačkih politika.

Pisanje komedije zahtijeva ogoljavanje vlastite ranjivosti pred publikom. Šta je tebi u tom procesu najstrašnije, a šta najuzbudljivije?

-Najstrašnija je ta mogućnost da nekoga iz publike, ili nekoga od saradnika na predstavi, ili nekoga od meni bliskih ljudi, nešto od stvari o kojima kroz prizmu humora pišem - ipak može da povrijedi. A najuzbudljivije je, ma kako to sujetno ili banalno zvučalo - to što kad sjedim u publici, mogu da se kao anonimna njena članica, smejem naglas sopstvenim forama.

Tvoje međunarodno iskustvo — od Berlina do Prištine, od Beča do Splita — donosi ti posebnu perspektivu. Koliko se humor može „prevesti“ iz jedne kulture u drugu, a gdje zauvijek ostaje lokalno nerazumljiv?

-Mislim da kulturološkom hegemonijom SAD-a i njihovim sistematskim radom na pokoravanju svijeta ratovima, forsiranjem liberalnog kapitalizma kao opcije koja nema alternativu i iznad svega njihovom industrijom zabave - smo se svi našli u situaciji da dobro razumijemo čak i finese u njihovom jeziku i slengovima, u njihovoj mainstream kulturi, ali i u različitim njenim supkulturnim varijantama u šta spada i humor. Možda je snaga globalnog juga u tome što nam/im humor i dalje sadrži određenu dozu ,,tajne’’, nerazumljivosti ili netumačivosti, a samim tim i subverzije. Ipak - sve je na internetu - a uz AI softvere za prevođenje, vjerovatno svaku referencu i šalu, iz bilo koje kulture ili jezika, uz malo truda, možemo ne samo razumeti, nego i istražiti njen ,,istorijat’’, meta nivoe, komentare jutjubera na nju i slično.

Koliko je danas važno da autor bude i aktivista? Gdje za tebe prestaje umjetnost, a počinje politički stav? Koliko često tvoj estetski pristup i tvoj aktivizam dolaze u sukob? Šta ti je važnije: umjetnička kompleksnost ili društveni učinak?

-Ovo je jedno od onih ,,koka-jaje’’ pitanja. Uzmimo na primer Koču Popovića, koji je kako navodi Miklavž Komelj u tekstu ,,Od nadrealističke do partizanske revolucije’’ u jednom trenutku rekao ,,kako mu je bilo dosta da piskara neke polurazumljive pesme i da se svesno obratio konkretnoj revolucionarnoj akciji’’. On je prošao put od jednog od najvažnijih mislioca i aktera jugoslovenskog, ali i evropskog nadrealističkog pokreta, postao španski borac, pa partizanski komandant, da bi na kraju izašao i iz nadrealističkog pokreta i iz komunističke partije. Plašim se da je meni umetnički rad primaran u životu i i to ne samo nauštrb aktivizma, nego i nauštrb zdravlja, pa i dinamike između privatnog i poslovnog života. Ipak moram reći da nam studenti pokazuju, iznova, značaj učešća svih nas u odlukama koje nas se svih i tiču. Pozivajući građane u zborove, oni prave uslove za razvoj neke verzije samoupravljanja 2.0. S druge strane studentski pokret je upravo toliko uspešan stoga što su njihove studentske aktivnosti, predavanja i ispiti, bile na toliki broj meseci zaustavljene, i što su sve svoje vreme posvećivali plenumima i organizaciji protesta. Da li je moguće kombinovati politički i profesionalni život, profesionalni život koji nas je toliko usisao, i našom i voljom hiperpoizvodnje i kapitalizma - ostaje da se pokaže u sledećem stadijumu studentske borbe.

Tvoja djela često provociraju publiku i ruše očekivanja — kako odgovaraš na optužbe da „elitišeš“ pozorište ili ga udaljavaš od „običnog“ gledatelja?

-Odgovaram komercijalnim uspehom predstave ,,Režim ljubavi’’ u režiji Bojana Đorđeva, koja se u Ateljeu 212 igra već osam sezona i približava se stotom izvođenju. Žanrovski je komedija, a tokom pisanja, pa i u procesu proba, različiti ljudi koji su čitali dramu, ili gledali predstavu u nastajanju, su izražavali sumnju da takav tekst koji je, između ostalog i kolaž citata iz kritičke teorije i turbo-folka, sa dugim monološkim deonicama sastavljenim od rečenica prepunjenih apozicijama, koji je na rubu lecture-performance-a može da uspešno komunicira sa širom publikom.

Kako pristupaš humoru kao sredstvu subverzije u tekstu? Vjeruješ li da smijeh danas može imati istinski revolucionarnu moć?

-Iskreno - za mene lično istinsku revolucionarnu moć može imati samo revolucionarna literatura temeljena na neo-marksizmu, i revolucionarne aktivnosti, kakve viđamo, između ostalog i na ulicama širom Srbije u poslednjih osam mjeseci. I to kažem bez obzira na to što je studentsko telo heterogeno, te na moju žalost, nije - a u današnjim geopolitičkim okolnostima, verovatno to ni ne može da bude - jednoznačno ili čak ni pretežno lijevo orijentisano. A humor je svakako bio važno sredstvo u dosadašnjoj studentskoj borbi - dovoljno je pogledati transparente s bilo kojih većih demonstracija, ili neke od instagram i/ili twitter profila studenata u blokadi.

Šta bi voljela da mladi autori i autorice iz Sarajeva ponesu sa tvoje radionice: tehničko znanje, hrabrost, etički stav, ili sve to zajedno?

-Mislim da bih voljela da ponesu osjećaj da humor može da ih zaštiti. Kao i to da će uspeti prošire svoje dosadašnje ideje i koncepte o tome šta sve komedija u drami i pozorištu može da bude.